Türkiyənin öncül və başarılı qadınlarından danışılanda ilk adı çəkilən, fəxrlə anılan qadınlardan biri də Sürəyya Ağaoğludur. Sürəyya Ağaoğlunun adı Türkiyədə ilk qadın vəkil, qadın və uşaq hüquq müdafiəçisi kimi tarixə düşüb. O, İstanbul Universitetinin Hüquq fakultəsinə daxil olan ilk qız, Türkiyə tarixində ilk qadın vəkildir.

Sürəyya Ağaoğlu 1903-cü ildə hal-hazırda Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olunan Azərbaycanın Şuşa şəhərində, Qarabağda anadan olub. Atası böyük fikir adamı, mütəfəkkir, yazıçı və siyasətçi  Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətin önəmli isimlərindən Əhməd Ağaoğludur.

Beş uşaqlı ailənin ən böyük üzvü  olan Sürəyya Ağaoğlu, fəlsəfə fakultəsinin məzunu- pedaqoq və millət vəkili Tezer Taşkıranın, mühəndis və iş adamı Abdurrahman Ağaoğlunun, siyasətçi, ədib və hüquqşünas olan Səməd Ağaoğlunun, tibb doktoru  Gültekin Ağaoğluların bacılarıdır.

Atası Əhməd Ağaoğlu Transqafqaziya seyminə keçirilən seçkilərdə müsəlman fraksiyasından üzv seçilir və bu müddətdəki fəaliyyəti ilə  1905-ci ildə etnik erməni-müsəlman qarşıdurmalarının qarşısının alınmasında böyük rol oynayır. Bir qədər sonra onun millətçi fikirlərindən və sosial inqilabi düşüncələrindən təşvişə düşən erməni daşnaklarının təhdidlərinə cavab olaraq türk-müsəlman xalqlarının hüququnu qorumaq üçün “Difai” adlı özünümüdafiə təşkilatı yaradır. Çar Rusiyasının erməni hakimiyyət nümayəndələri Qarabağda etnik təmizləmə işinə başladığı bir dövrdə “Difai” təşkilatı bu siyasətin qarşısını almaq vəzifəsini və Azərbaycan türklərinin milli təhlükəsizliyinin təmin olunmasını öz üzərinə götürür.  Lakin ruslar bunu qəbul etmir. Osmanılı İmperiyasında geniş vüsət almiş «Gənc Türk» inqilabi hərəkatından təşvişə düşmüş çar qüvvələri onun kitab və məqalələrinə “Pan-Türkist” adını verərək təqib etməyə başlayırlar. Aylarla dostlarının evində gizlin yaşayan Əhməd bəy təqib və mümkün həbslər səbəbindən 1908-ci ilin sonlarında Türkiyəyə, İstanbula mühacirət etməli olur. Türk Ocağı türk milli hərəkatının aparıcı siması olan Ağaoğlu bu hərəkatın keçirilmiş konqresinə rəhbər seçilir. 1910-cu ildə Sürəyya Ağaoğlu ailəsi ilə atasının yanına, Türkiyəyə köçür.

Atasının ideologiyası və vəzifələri səbəbi ilə uşaqlığı və gəncliyi “Türk  ocağı” ziyalıları, Mustafa Kamal Paşanın və dostlarının arasında keçir.

Yəqin ki, Sürəyya xanımın Əhməd bəy Ağaoğlunun qızı olması faktı da onun mükəmməl şəxsiyyət kimi formalaşmasında mühim rol oynayıb. Əhməd bəy əsərlərində milli qurtuluşa gedən yolun cəmiyyətin mədəni və təhsili inkişafından keçdiyini bildirirdi. Qadın azadlığı ideyalarını yayan və bunu azadlıq mücadiləsinin əsas faktoru kimi göstərən Ağaoğlu Azərbaycan ziyalıları arasında qadına bərabər hüquqların verilməsinə çağıran ilk ziyalılardan idi. Ağaoğlular ailəsindən Sürəyya xanım, Tezer xanım kimi parlaq qadın obrazlarının bu gün də maraqla öyrənilməsi başadüşüləndi.  (Bacısı Tezer Taşkıran İstanbul Univerisitetinin Fəlsəfə fakultəsini bitirib. O, 1927-ci ildə məktəblərdə tədris olunan “Məntiq” kitabını yazıb. Ailənin digər fərdləri kimi Tezer Taşkıran da dövrünün seçilən fikir adamlarından, pedaqoq olub.)

1920-ci ildə Qiz Liseyindən məzun olan Sürəyya Ağaoğlu, 1921-ci ildə İstanbul Universitetinin Hüquq fakultəsinə qəbul olmaq üçün müraciət edir. O günə qədər hüquq fakultəsinin heç qız tələbəsi olmaması səbəbindən vəkil olmaq istədiyini bildirən S.Ağaoğlunun bu istəyi xoş qarşılanmır.

Həmin dönəmdə hüquq fakültəsində qadın tələbə olmadığı üçün İstanbul Universiteti rektoru Haldun Taner ona kömək edə bilməyəcəyini bildirəndə, o, rektorun atası, dövlət adamı Səlahəttin bəyə müraciət etmək qərarına gəlir.

Türk qadınlarının çarşabda gəzdiyi bir vaxtda Sürayyə Ağaoğlunun stereotipləri dağıdaraq vəkil olmaq üçün hüquq fakültəsinə qəbul olmaq niyyəti ictimaiyyət tərəfindən qeyri-adi qarşılanır. Sürayyə xanım Səlahəttin bəyə hüquq fakültəsinə qəbul olmaq istədiyini dedikdə otaqda olan şəxslər(kişilər) bu təklifi qəhqəhəylə qarşılayırlar. Səlahəddin bəy ona deyir ki, “Get, bir neçə nəfər hüquq fakultəsində oxumaq istəyən qız gətir, kurs açaq”.  Sürəyyə xanımın təkidi ilə və özü kimi 2 nəfər vəkil olmaq üçün gətirdiyi rəfiqələri (Melda və Bedia) təqdim etdikdə onlar üçün ayrıca kurs açmaq məcburiyyətində qalırlar. Amma fakultədə günortaya qədər kişi tələbələrə, günortadan sonra isə qadın tələblərə dərs keçirdilər. Bir müddət belə davam etsə də, üç qız tələbəyə ayrıca təhsil verməyin imkansızlığını görən universitet rəhbərliyi  Sürəyya və iki rəfiqəsinin də oğlan tələbələrlə birlikdə təhsil almasına icazə verirlər.

1921-ci il iyulun 18-də erməni qatil Torlakyan İstanbulun «Pera-Palas» hotelinin önündə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili işlər naziri Behbud xan Cavanşiri üç güllə ilə qətlə yetirir və həbs olunur. Həmin vaxt İstanbul ingilis işğalı altında olduğundan cani cinayət hadisəsindən 20 gün sonra ingilis hərbi tribunalında mühakimə edilir.^.Sürəyya Ağaoğlu hüquqşunas tələbə kimi iştirak etdiyi bu tarixi məhkəmənin yekunu barədə «Bir ömür də belə keçdi» adlı memuarında yazır: «Nəhayət, məhkəmə bitdi. Prokuror qatil üçün ölüm cəzası istədi. Bu tələb hətta bizi çaşdırdı. Lakin prokuror 24 saat içərisində Türkiyədən uzaqlaşdırıldı. Yerinə gələn prokuror isə müttəhimə bəraət istədi və qatil Torlokyan gecə ikən qaçırıldı». Məhkəmədən illər sonra Sürəyya Ağaoğlu Londonda olarkən prokuror Rickatson Hatt ilə görüşür. Görüş zamanı həmin prokuror məlum məhkəmənin sədri ilə Çində görüşdüyünü və sədrin ona türklərin bu davada haqlı olduğunu söyləyir.

Sürəyya Ağaoğlunun Behbud xan Cavanşirin məhkəməsində iştirakı, bu barədə sonralar öz memuarlarında da yazması onun o dövrün siyasi və milli məsələlərinə laqeyd qalmadığını göstərir.

Sürəyya Ağaoğlu müvəffəqiyyətli təhsil dövrü sonrasında, 1925-ci ildə, o dövrdəki adı ilə Darülfünun hüquq fakültəsindən məzun olmuş, Amerikanın məşhur və ən zəngin iş adamlarından  olan Rockfeller ailəsinin qurmuş olduğu Rockfeller Foundation şirkəti tərəfindən Paris Beynəlxalq İnstitutunda 3 aylıq təqaüd imkanı qazanmışdı. Ancaq qanuni tənzimləmələr və dövlət tərəfindən gərəkli icazələri təmin edilə bilmədiyi üçün bu fürsəti qaçıraraq gedə bilməmişdi.

Sürəyya Ağaoğlu  fakültədən məzun olduqdan sonra atasının da dəstəyi ilə Ankarada Şuranın Dövlət Tənzimat Dairəsində iş həyatına başlayır. Sürəyya Ağaoğlu artıq rəsmi şəkildə Türkiyə Respublikasının ilk qadın vəkili olaraq vəkillik fəaliyyətinə başlayır. Orada iki il işlədikdən sonra Ankara Bürosuna müraciət edir (1927-ci ildə).

1936-cı ildə Ankara Bürosundaki qeydiyyatını İstanbul Bürosuna köçürür. Sürəyya Ağaoğlu Londonda olduğu müddətdə bir çox araşdırmalar edir və Qadın Hüquqları üzərində danışıqları və söhbətləri Columbiya Radiosunda səsləndirilir. İrəliləyən illərdə Amerika Qadın Hüquqşünaslar Birliyinə üzv olmuş, Türkiyədə yaşanan qadın hüquqları problemlərinə və bu problemlərin həllinə istiqamətli işlər görür.

Sürəyya Ağaoğlu Türkiyənin ilk qadın vəkili olaraq tarixə keçməsi ilə bərabər qadınların ictimai sahədə iştirakı üçün də mübarizə aparmış, qadınların eynilə kişilər kimi bir restoranda yemək yeyə bilmə haqqını qazanmaq məsələsinə Atatürkün xanımı Lətifə xanım ilə birlikdə liderlik etmişdir. Ankarada qadınların yemək yeyə bilmək imkanını Atatürkün köməyi ilə qazandığını Sürəyya xanım Atatürklə bağlı danışdığı xatirələrində dönə-dönə qeyd edir. “O zamana qədər Ankarada türk qadınları restoranda yemək yemək lüksünə sahib deyildiər. İstanbulda restorana gedirdilər, Ankarada yox”, -Sürəyya Ağaoğlu bir müsahibəsində deyir.

Bununla da Sürəyya Ağaoğlu daha bir ilkə imza atır.

Vəkil Ağaoğlu 1379 saylı İstanbul Bürosunda da qeydiyyatdan keçir. İstanbul Universiteti Hüquq fakültəsini bitirdikdən sonrakı dövrdən ölüm anına qədər vəkil olaraq çalışır. O, həmçinin qadın hüquqlarını müdafiəçisi kimi də tarixə düşür.

Sürəyya Ağaoğlu  “Azad Fikirləri Yayma Dərnəyi”, “Türk-Amerikan Universitetlər Dərnəyi” və “Sürəyya Ağaoğlu Uşaq Dostları Dərnəyi”nin qurucusu idi. O, 1948-ci ildə Berlin Beynəlxalq Hüquqşünaslar Komissiyasının da üzvü olur.

1960-cı ildönümündən sonra Ağaoğlu “Yassıada Məhkəməsi”ndə atası Əhməd Ağaoğlunun vəkili sifəti ilə prosesə qatılır.

Vəkil Ağaoğlu 1976-1978 illər arasında “Türk Hüquqşünas Qadınlar Assosiasiyası”na rəhbərlik edir, 1980-1982 dövründə isə dərnəyin əməkdaşlıq içində olduğu “Beynəlxalq Qadın Hüquqşunaslar Federasiyası”na rəhbər seçilir.

Ağaoğlu 1949-ci ildə Amerika səyahətinə gedib qayıtdıqdan sonra öz deyimiylə «Taksim parkındaki kimsəsiz uşaqlar üçün “Süreyya Ağaoğlu Uşaq Dostları Dərnəyi” ni qurur.

Ağaoğlu Londonda işlədiyi müddətdə gördükləri barədə xeyli  hüquqi məqalə yazır. Onun məqalələri “Londonda gördüklərim” və “Bir ömür belə keçdi” kitabında cəmlənir.

Sürəyya Ağaoğlu həyat boyu qadın hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərir. O, 1989-cu il, dekabrın 29-da İstanbulda “Qadın Hüquqları və Modernizasiyası” mövzusunun müzakirə olunduğu paneldən ayrıldığı zaman beyninə qansızma səbəbi ilə həyatını itirir.

2003-cü ildə Türkiyədə Sürəyya Ağaoğlunun 100 illik yubileyinə həsr olunmuş gümüş xatirə sikkələri buraxıldı.

Könül Alı