«Ziya» qəzeti Türk Dünyasının tarixində şərəfli yer tutan,   özünə  və dediyi  sözə, işarə etdiyi fikrə hörmət qazandıran, türk ellərini maarıf   ziyası ilə işıqlandıran və isindirən mətbu orqanlarından biridir.  İlk sayı 1879-cu ilin yanvarında Tiflisdə Azərbaycan dilində işıq üzü görmüşdür. Qəzetin ilk iki sayı tapılmadığından ayın tarixini dəqiq yazmaqda çətinlik çəkirik. Bəzi tədqiqatçılar ilk sayın yanvarın 14-də çıxdığını yazsalar da, fakt olmadığına görə  bu fikir inandırıcı  görünmür. 

«Ziya»nın  aşkarda olan ilk sayı 1879-cu ili fevralın 8-də çıxan 3-cü sayıdır. Bu sayda, eləcə də sonrakı saylarda «Ziya»nın  həftənin pəncşənbə günləri çıxdığı göstərilir. Bu da  islamiyə  hicri-qəməri   ili ilə 1296-cı ilin  səfər ayının 27-nə  uyğundur. 1296-cı ilin bundan əvvəlki  pəncşənbə cünləri -1879-cu ilin  yanvar ayının 4, 11, 18  və 25-nə düşür. Fevralın həmin ilə -1879-cu ilə aid ilk pəncşənbə günü  ayın (fevralın — N.N.)  1-nə təsadüf edir. Bu ardıcıllığı nəzərə alsaq, «Ziya»nın ilk sayı  25 yanvar 1879-cu ilə aiddir.
1879-cu ildə islam təqvimi ilə yeni il dekabın əvvəlindən başlayır: hicri-qəməri ilinin məhərəm ayı başlayır. Bununla əlaqədar olaraq, «Ziya» qəzetinin sayları yenilənir:  dekabırın 6, 13, 20 və 27-də  çıxan saylar yeni ilə uyğun olaraq, 1, 2, 3, 4  kimi sıralarnır. 1880-ci iln ilk sayı yanvarın 3-də 5-ci nömrə kimi   təqdim olunur. Bu qayda ilə  1881-ci və 1882-ci ilin ilk nömrələri də   miladi təqvimlə 5 yanvar 1881-ci il  və 7 yanvar 1882-ci il kimi göstətilir.

Başqa sözlə, «Ziya»nın sayları illər üzrə belə  görünür:

1879-cu ildə «Ziyanın 48 sayı çap olunmuşdur.
N 1 —  (25.01.1879-cu il)  — N 46  (29 .11.1879-cu il);

İslam təqvimi ilə dekabrda  qəzetin sayları yenilənmişdir. 1296-cı  mahi-məhərrəmdə «Ziyanın 4 nömrəsi çıxmışdır. Bu  tarix  qəzetdə miladi təqvimlə belə göstərilmişdir.
N1 (06.12.1879)
N2 (13.12.1879)
N3 (20.12.1879)
N4 (27.12.1879)

1880-ci ilin   ilk sayı dekabrdakı sayların davamı kimi başlayır.

N 5 (03.01.1880)
N 6 (10.01.1880)….
N 30 (26.06.1880)

6 aylıq mətbəə hazırlığı ilə əlaqədar olaraq  bir neçə ay «Ziya» oxucuların görüşünə gəlməyib.

«Ziya  «6 aydan sonra    «Ziyayi-Qafqasiyyə» adı  ilə  —  təzə qiyafədə meydana çıxır.  09 dekabr 1880-ci ildə  «Ziyayi-Qafqasiyyə»nin birinci sayı çıxır.  2-ci sayı 13 günlük fasilədən sonra  —  dekabrın 22-də nəşr olunur.

1881-ci ildə «Ziyayi-Qafqasiyyə»nin 33 nömrəsi çıxmışdır.
N 3 (5 yanvar 1881-ci  il)- N 31  (21oktyabr 1881-ci il);
Hicri-qəməri ilinin gəlişi ilə əlaqədar olaraq, 6 noyabr 1881-ci ildə saylar yenilənmişdir:
N1 (26.noyabr 1881-ci il) — N 4 (24 dekabr 1881-ci il).

1881-ci il dekabrın 10-da beyninə qan  sızması nəticəsində dünyasını dəyişən Zaqafqaziya müftisi Hacı Əbdülhəmid Əfəndi Mustafa Əfəndizadənin matəm mərasimi ilə əlaqədar olaraq, «Ziya» qəzeti   bir həftə ləngimə ilə çıxmışdır.

«Ziyayi-Qafqasiyyə»nin («Ziya»nın)  1882-ci ildəki ilk sayı 5-ci say işarəsi ilə  yanvarın 7-də çap edilmişdir.

N 5- (7 yanvar 1882- ci il )  —  N 31 — (16 dekabr 1882-ci il).

«Ziyayi-Qafqasiyyə»nin1883-cü ildə 31  sayı çıxmışdır :
N 1- (03.01.1883-cü il- N 31 — (22 dekabr 1883-cü il )

«Ziyayi-Qafqasiyyə»nin («Ziya»nın)1884-cü ildə cəmi 11 sayı çıxmışdır.
N 1 (15 yanvar 1884-cü il) —  N 11 (26 iyun  1884-cü il).
Bəzi tədqiqatçılar «Ziya»nın son 11 sayının  Şamaxı şəhərində — Səid Ünsizadənin  xidməti işi ilə əlaqədar olaraq  köçdüyü ata yurduna çap olunduğunu yazırlar. Bu, faktlara əsaslanmayan fikirdir.Elmi fikir faktlarla  təsdiq olunanda  inandırıcı olur . Qəzetin son 11 sayının hamısının 4-cü -sonuncu səhifəsində  onun  (qəzetin) senzuradan keçən gün  «Ziya»mətbəəsində çap olunduğu rus və Azərbaycan dillərində açıq-aydın göstərilmişdir.  Məsələn:
» ДОЗВОЛЕНО ЦЕНЗУРОЮ ТиФЛИСЪ  26   İюня 1884  года.  (Çapına 26 iyun  1884-cü ildə  Tiflisdə  senzura tərəfindən icazə verilmişdir-N.N.).  Daha sonra ərəb əlifbası ilə  «Ziyayi (Ziyayi -Qafqasiyyə-N.N.) mətbəəsində təb olunmuşdur» sözləri yazılmışdır. Qəzetin birinci səhifəsində də  çap olunma tarixi kimi senzuranın icazə tarixi göstərilmişdir.

Altı il  ( 25.01.1879 -cu il- 26.VI.1884-cü il ) ərzində Tiflisdə nəşr olunan «Ziya» qəzetinin ( 09.12.1880-ci ildən » Ziyayi-Qafqasiyyə — N.N.) 187 sayı  çap olunmuşdur. Qəzet əvvəllər    Səid Əfəndi Ünsizadənin  öz şəxsi  basmaxanasında (litoqrafiyasında) basılmış, sonralar isə «Ziya» mətbəəsində təb edilmişdir.
***

«Ziya» qəzetinin yaradıcısı əslən Şamaxı şəhərindən olan Səid Əfəndi Əbdürrəhman oğlu Ünsizadə (1825-1905) XIX əsrin II yarısında və XX əsrin ilk illərində maarifçilik hərəkatında işıqlı əməllərinə görə yaxşı tanınan ziyalılardan biridir. İlk təhsilini Azərbaycanın o vaxtkı mədəni mərkəzlərindən olan Şamaxıda almış, sonralar Şərqin tanınmış ali dini təhsil ocaqlarında  oxumuşdur. Bir neçə Şərq dilini şeir yazmaq dərəcəsində öyrənmişdir. Şərq ölkələrində təhsilini başa vurandan sonra Şamaxıya qayıtmış,müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur.Bakı qubernatoru  D.S.Staroselskinin (15.05.1832-11.03.1884) əmri ilə mərkəzi idarəsi 1859-cu il zəlzələsindən  sonra  hələ  də Şamaxıda yerləşən Bakı Quberniya  Əhli-Təsənni  İdarəsinə  — sünni məzhəb əhalinin ruhani idarəsinə qazi təyin olunur.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,  D.S.Staroselski 1872-ci ildə Terek  vilayət rəisi müavinliyindən Bakı quberniyasına qubernator təyin olunur. Bakıda qubernator işləyərkən  quberniyada bir çox islahatlar aparır. «Ziyayi-Qafqasiyyə» qəzetinin yazdığına görə Qafqaz və bəlkə   Rusiyya  nisbətən  əvvəlimci islam qəzetəsi «Əkinçi» onun (D.S .Staroselskinin — N.N.) müvafiqəti ( razılıq verməsi — N.N.) ilə ehdas   (meydana gətirmə, təsis — N.N.) olundu. Məzkur qəzetənin sahibi Məlikzadə Həsən bəy cənabları onun icazəsi ilə  İSLAMBULDAN  islam hürufatı gətirdi və Baküyə bir islam mətbəəsi verdi» ( N 5,1884-cü il).
S.Ünsizadənin   Şamaxıdan Tiflisə  —  o  vaxtın iri inzibati mərkəzi olan  bir şəhərə köçüb getməsi də, çöx güman ki, D.S.Staroselski ilə razılaşdırılmışdır. Belə ki,D.S.Staroselski Bakı qubernatoru olanda Şamaxıda  bir çox layihələrin reallaşdırılmasında Səid Ünsizadəyə köməklik və qayğı göstərmişdir. Bu sırada birinci yerdə  S.Ünsizadənin rəhbərliyi,  ruhani məclislərinin yardımı ilə 1874-cü ildə Şamaxıda  yaradılan «Məclis məktəbi»dir.Bu məktəb Azərbaycanın təhsil sistemində yenilik idi. Sonralar  Tiflisdə Azərbaycan dilində  mətbu orqan — «Kəşkül» adlı jurnal (31 yanvar 1883-cü ildə — N.N.) yaradılan  Cəlal Ünsizadənin   (S.Ünsizadənin ortancı qardaşı — N.N.) geniş müəllimlik fəaliyyəti  «Məclis məktəbi»ndə formalaşmışdır. Azərbaycanda Füzuli şeir məktəbinin layiqli davamçısı, filoloq-alim səviyyəli təzkirə tərtibçisi, məşhur türk şairi Güvahi  ədəbi yaradıcılığının müntəzəm təbliğçisi S.Ə.Şirvani  də bu məktəbdə işləmiş, keçdiyi dərslərin konspekti əsasında «Rəbiül-ətfal» adlı dərslik-müntəxəbat hazırlamışdır.
«Ziya» qəzeti də məhz D.S.Staroselskinin qayğısı ilə meydana çıxmışdı. D.S.Staroselski 1876- cı ildə  Qafqaz Canişinliyi Baş İdarəsinə departament müdiri təyin olunur. Bir ildən sonra onun vəzifəsi daha da böyüdülür : eks-qubernator Qafqaz Canişinliyinin  Baş divanxanasına  rəis təyin olunur.
D.S.Staroselski Bakı quberniyasında birgə iş  məqamından yaxşı tanıdığı , qələminə, elm və mərifətinə inandığı və güvəndiyi bir sıra ziyalıları Qafqazın baş şəhərinə -Tiflisə   işləməyə dəvət edir. Belə  dəvəti alanlardan biri də  S.Ünsizadə olur.  S.Ünsizadə əvvəlcə  Zaqafqaziya Dini İdarələrini təftiş edən komissiyada işləməyə  ezam olunur. Dəfələrlə ezamiyyə müddəti artırılır. Bir neçə ildən sonra  o, sərıştəli mütəxəssis kimi  Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinə üzv seçilir. S.Ünsizadə Ruhani İdarəsində məktəb və maarif məsələlərinə aid  işlərin qüvvətləndirilməsinə çalışırdı. O, bu məqsədlə  müntəzəm olaraq yerlərə ezam olunurdu. S.Ünsizadə  12 oktyabr 1878-ci ildə — hələ ezamiyyətdə olanda  Qafqaz Canişinliyinin Baş dəftərxanasına  müraciət edərək,  Tiflisdə Azərbaycan dilində «Ziya» adlı qəzet çıxarmaq barədə  icazə istəyir.
Cəmi bir aydan sonra onun xahişinə icazə verilir. O, yaxın qohum-əqrabalarını-ortancı qardaşı Cəlalı, oğulları Əbdürrəman və Ağanı, bacısı oğulları — Rəhim və Seyfullanı da  mühərrirlik və ixtisaslı mətbəə fəhləliyi işlərinə cəlb edir. İşin çətini  mətbəə kadrları hazırlığı olduğuna görə gəncləri İstanbula oxumağa göndərir. Onların İstanbulun Bab-Ali caddəsindəki bir müəssisədə təlim keçdikləri ağlabatan görünür. Belə ki, keçən əsrin  sonlarında  mətbuat işığı axtaran azərbaycanlılar bu məkana üz tuturdular.  S.Ünsizadəni hələ Zaqafqaziya  Müəllimlər Seminariyasında oxuyarkən tanıyan Rəşid bəy Əfəndizadə «Uşaq bağçası»  dərsliyini 1898-ci ildə  İstanbulda  çap etdirmişdir. Maraqlıdır ki,Bab-Ali  caddəsində çap  edilən bu dərsliyin  redaktoru da, korrektoru da  R.Əfəndizadənin özü olmuşdur.
1879-cu ilin yanvarında  «Ziya»  nömrəsi çap olunur.»Əkinci» qəzeti öz işini dayandırmağa məcbur olandan bəri mətbu sözə tamarzı olan  türkdilli oxucular «Ziya»nı razılıqla qarşıladılar. Qəzet  öz ətrafına onlarla  müxbir toplaya bildi.

Moskvadan  Nəcəf bəy Vəzirov, Əlisəfa, Əlizadə (Əliyev),  İstanbuldan Şirniçioğlu, Münif Əfəndi,  Bağçasaray Şəhər Məclisindən  İsmayıl  Mirza  (Qasprinski), Spasskdan  Mirzə Həsən Əlqədari, Şuşadan  Ağamirzadə (M.M.Nəvvab),  Şamaxıdan Seyid Əzim Şirvani,  Bixud, Müşfiq Xakisar  ibn Məşhədi Məhəmməd,  Bakıdan və Zərdabdan Həsən bəy Məlikzadə, Göyçaydan İsmayıl bəy Nazirzadə,  Nuxadan İsmi Sədrəddinbəyov,  Naxçıvandan  Molla Abdulla, Salyandan Yəqub Əlizadə,  Tiflisdən  Əbdülhəmid Əfəndi Mustafa Əfəndizadə, Əhməd Hüseynzadə, Məhəmmədağa Şahtaxtinski, Adolf Petpoviç Berje,  Yanovski, Qoridən A.O.Çernyayevski, S.Vəlivəyov,  Ə.Axundzadə, Dərbənddən Məhbus Dərbəndi (Qumri), Semipalatinskdən «C», Yaltadan «H. C» «Ziya» qəzetinə maraqlı yazılar göndərir, mətbu sözdən rupor kimi istifadə edərək, xalqın maariflənməsi yolunda büyük işlər görürdülər. Qəzetdə  risalə, məqalə, əhvalat, xülasə, teleqraf xəbərləri, felyeton, nekroloq, yol qeydləri, reklam,  silsilə elmi risalələr, rəsmi sənədlərin tərcüməsi, lətaiflər, qəzəl, qəsidə, məktub, məzhəkə, atalar   sözü və  məsəllər, öyüd və nəsihətlər, zərifələr, təmsillər, hikmətli sözlər bə s. janrlardan istifadə olunurdu. «Ziya» qəzetindəki  janr rəngarəngliyi və müxtəlifliyi burada nitqin ən mükəmməl forması olan ədəbi dilin müxtəlif üslublarından  danışmağa imkan verir.

«Ziya»  qəzeti tərcümə sənətimizi öyrənmək baxımından da maraqlı görünür.  Qəzetdə Azərbaycan dilinin zəngin frazeoloji vahidlərindən,  sözlərin məna qruplarına daxil olan dil vahidlərindən — sinonim, antonim və omonimlərdən  yerində və səmərəli şəkildə istifadə edilmişdir.  Rus dili və rus dili vasitəsilə  dilimizə daxil olan sözlərin  izahında  «yəni» aydınlaşdırma bağlayıcısına müracətə  daha geniş yer verilmişdir. Oxunması çətinlik törədə biləcək bəzi sözlər  həm ərəb, həm də rus qrafikası ilə verilmişdir ki,bu da  sözün  orfoqrafik   və orfoepik variantını müəyyənləşdirmək üçün maraqlı yanaşma üsulu kimi  yaxşı görünür.
«Ziya» qəzetinin lüğət tərkibində alınma leksika əsas yer tutsa da  aparıcı, dominant söz və ifadələr əsl  Azərbaycan sözləridir.
«Ziya» qəzetində  söz içində söz demək, üstü örtülü danışmaq, ezop dilindən istifadə  əsas üslubi xüsusiyyətlərdən biri kimi  diqqəti cəlb edir. Bu xüsusiyyətlərə S.Ə.Şirvanin qəzetdə çap olunan  şeirlərində və müxbir məktublarında , tərcümə materiallarında daha çox təsadüf olunur.
«Ziya»nın əsas mövzusu maarifçilikdir. Qəzet  elə ilk saylarından   təhsilin faydasından söz açır, uşaqların mütaliə mədəniyyəti barədə oxucuları polemikaya dəvət edir. Qəzetin  səhifələrində özünə, əsasən  baş məqalə mövqeyində yer tapan   «Oxumaq və yazmaq barəsində» (N3,08.02.1879),»Uşaqlarımıza  təlim  və tərbiyə vermək barəsində» (N 4, 15.02.1879) ; » Təklifati-mədəniyyət» (N5,
22 mart 1879); «Yanpolski Şamaxıda» ( N38,11 oktyabr 1879),»Padşahlıq mədrəsələri» (N 40,41,42, 1979) kimi  yazılar onun məram və məqsədinin  xoş niyyətli olmasından söz açır.
«Ziya»dakı materialların çoxu  S.Ünsizadənin dərslik və müntəxəbatları, oxu kitabları üçün baza rolunu oynayırdı. S.Ünsizadənin  nəzmlə yazdığı   «Məktəb uşaqlarımız üçün  əqaid və nəsayih»(Tiflis, 1882) nəsrlə yazdığı   «Təlimül-ətfal,təhzibül -əxlaq » (Tiflis,1883) dərsliklərdən  uzun müddət  türk dili anlaşılan yerlərdə  oxu kitabı kimi  istifadə olunmuşdur.

Bəzi tədqiqatlarda S.Ünsizadənin «Hümayunnamə»  adlı kitabından da  söz açırlar. Bu, Şərq ədəbiyyatında  çöx geniş yayılmış «Kəlilə və Dimnə «əsərinin tərcüməsidir.   Bu kitaba daxil olması güman edilən  3  təmsil  1884-cü ildə  «Ziyayi-Qafqasiyyə » qəzetində dərc  olunmuşdur.
S.Ünsizadənin imtiyaz sahibi  olduğu «Ziya » qəzeti 1884-cü il  iyunun 26-da öz nəşrini dayandırmışdır. Bunun əsas səbəbi Alibekov soyadlı bir nəfərin yazısının tərcüməsindəki  hökumət üçün qorxulu olan  bir cümlə olmuşdur:: «Səid Ünsizadənin  dər-öhdə aldığı əmr ( iş-N.N.)  və niyyət mətbuat vasuitəsilə  rus müsəlmanlarını yuxudan oyatmaqdır».
Beləliklə, «Ziya » bağlanır.
S.Ynsizadənin 1890-cı ildə «Ziya»nı  yenidən çap etmək arzusu biganəliklə qarşılanır. Odur ki, Osmanlıya mühacirət edir. İstanbulda  Münif Əfəndinin köməyi ilə  maarif sahəsində çalışır.    Səid Ünsizadə ömrünün 80 sinnində İstanbulda  vəfat edir.