Əminəm ki, sərlövhəni oxuyan kimi hər kəs tanıdığı, bildiyi, gördüyü şərəfsiz adamları xəyalından keçirəcək. Xəyal gücü zəif olanlar isə ən aşağısı bu günlərimizin idbar ekran «qəhrəmanlar»ını göz önünə gətirəcək. O səbəbdən ki, hər addımda önümüzə çıxan şərəfsizlik kino və ədəbiyyat mövzusundan çıxaraq, artıq günümüzün təhlükəli gerçəyinə, ictimai əxlaqımızın Domokl qılıncına çevrilib. Mənəvi mühitimizin kasıblığı fonunda şərəfini itirmiş adamların meydan sulaması, bu gün şərəfsizliyin az qala normaya çevrilməsi danılmaz faktdır. Doğrudur, indi çoxları şərəfini itirmiş adamların ekrandakı davranışları ilə əylənmək fürsətini əldən buraxmır, amma ağıl sahibi olanlar ictimai əxlaqı pozan «saqqallı əmilərin» niyə bu günə düşmələrinin və nədən onlara belə geniş meydan verildiyinin səbəbləri üzərində baş sındırır.
Çox fəlsəfi alınmaz desək ki, bu dünyada heç kim yaramaz, alçaq və şərəfsiz doğulmur. İnsan müəyyən bir mühitdə böyüyür, tərbiyə alır, hansısa kollektivdə formalaşır, hansısa dəyərlərə söykənir. İnsanın dəyər seçimində isə çox vaxt məhz həmin mühit, kollektiv və yaşadığı cəmiyyət əhəmiyyətli rol oynayır. Biz yaxamızı nə qədər kənara çəksək də, içində yaşadığımız gerçəkliyin, havası ilə nəfəs aldığımız cəmiyyətin, qaydaları ilə yaşamağa məhkum edildiyimiz siyasi rejimin «məhsulu» olduğumuzu dana bilmərik. Amma hər şeyi cəmiyyətin və mühitin üzərinə də yıxmaq olmur, o səbəbdən ki, insanın öz xisləti, tamah dişi arxasında gizlənmiş niyyətləri, əcdadlardan gəlmə vəhşi instinktləri, istək və ehtiyacları var. Əxlaq, abır-həya və ictimai məsuliyyət olmayanda insan şərəf hissini unudur, ən yaramaz davranışları belə özünə rəva bilir.
Sevgili məmləkətimizin ekranlarında sayrışan «ulduzlar»ın halı göstərir ki, cəmiyyətimizin mənəvi mənzərəsində yer alan bütün şərəfsizlər bir-birinə oxşayır, onların əxlaqları, davranışları, düşüncə tərzləri, danışıqları, səsləri, jestləri, leksikonları da təxminən eynidir. Taleləri də bir-birinə çox bənzəyir, amma L.Tolstoy demişkən, onları şərəfsizliyə aparan yollar müxtəlif olur. Yalnız media və siyasət əhlini şərəfsizlik uçurumuna aparan yollar və səbəblər oxşardır: vəzifə hərisliyi, pul, ev, firavanlıq istəyi və s.
10-15 il əvvəl onu AzTV-nin redaksiyalarında tez-tez görürdüm. Qəzetlərin birində çalışır, həm də televiziya ilə əməkdaşlıq edirdi. Ağıllı, dürüst, ədəbli, vicdanlı adam təsiri bağışlayırdı. O dövr üçün xeyli aktual olan sosial məzmunlu telelayihələr hazırlayırdı, maraqlı mövzu və fərqli formalar tapa bilirdi. Verilişlərində də, adamlarla davranışında da, ədalətli olmağa çalışırdı. Elə bil üzündə şeytan tükü varıydı, hamı ilə asanlıqla ünsiyyətə girir, ən çətin adamla belə rahatca anlaşır, bir kimsənin qəlbinə dəymədən çətin işləri aşıra bilirdi. Adamların qəlbinə yol tapmağına, özünü sevdirməyinə söz yox idi. Hətt ona etibar etmək, birgə planlar cızmaq, ciddi müzakirələr aparmaq olardı… Amma, birdən-birə onun ayağı televiziyadan kəsildi, qəzetlərdə də imzası görünmədi. Sonra telekanalların birində peyda oldu, bu dəfə tamamilə başqa ampluada. Ekrandan od püskürürdü, adamları təhqir edir, istedadını aşağılayıcı sözlər axtarışına sərf edirdi. Təhqir üçün heç bir hədd qoymur, «qırmızı xətti» ar etmədən keçir, ən kobud ifadələri işlətməkdən belə çəkinmirdi. Dedilər, yaxşı maaşı var, ev və maşın da veriblər, bu gün-sabah deputat edəcəklər… Həmin dürüst adamdan heç bir nişanə qalmamışdı, inanılmaz hala düşmüşdü. Sən demə, insan şərəfsizləşəndə, ləyaqətini itirəndə Tanrı onun simasını, üz cizgilərini də dəyişirmiş. Yeni statusunda tək bircə dəfə üzləşmişik, onda da başını qaldırıb üzümə bircə dəfə də baxmağa cəsarət etmədi. O, kim olduğunu bilirdi…
Hüquqi-fəlsəfi kateqoriya kimi insanın mənəvi göstəriciləri sayılan şərəf və ləyaqət anlayışları bir yerdə işlədilsə də, mahiyyətcə incə fərqləri var. Ləyaqət insanın özü-özünə verdiyi qiymətdirsə, şərəf anlayışında ictimai qiymətləndirmə çaları güclüdür. Şərəf bir şəxsin özəllikləri, hansı fərdi keyfiyyətlərə sahib olması, ən əsası isə şəxsin bu keyfiyyətlərinin ictimai şüurda necə əks olunmasıdır. Yəni ətrafın, çoxluğun, cəmiyyətin bir şəxsə verdiyi qiymətdir. Məsələn, hansısa şəxs və onun qıcıq yaradan davamlı hərəkətləri əxlaq normalarına, sosial qaydalara uyğun gəlmədikdə, cəmiyyət həmin şəxsi mənfi qiymətləndirir. Şərəfsiz davranış həm söz formasında (yalan danışmaq, şər və böhtan söyləmək, kiminsə haqqında alçaldıcı ifadələr işlətmək, təhqiramiz intonasiya ilə danışmaq və s.), həm də bədən hərəkətləri və jestlərdə (hədələmə, istehza işarələri, tüpürmə, əşya atma və s.) üzə çıxa bilir. Təbii ki, bu halda həmin şəxs sosial dəyərini itirir, daim ictimai əxlaqı pozan mənfi tipə çevrilir (bu yerdə hörmətli oxucularımızın əksəriyyəti Hafiz Hacıyevi və ona bənzərləri göz önünə gətirirlərsə, səhv etmirlər). Belədə dövriyyəyə «filankəs şərəfsizdir» ifadəsi daxil olur. Adətən, şərəfsizlərin sayı artanda, bu hal kütləviləşəndə güclü və sağlam cəmiyyət ictimai əxlaqı qorumaq üçün həyəcan təbili çalır. Bizdə də neçə illərdir ki, mənəvi problemlərin kəskinləşməsi, şərəfsizliyin tüğyan etməsi ilə bağlı həyəcan təbili çalınır. Amma səsi çıxmır, çünki təbilimiz cırıq, çubuqlarımız qırıq, başımız da qarışıqdı. Mən hələ qulaqlara pambıq tıxanmasını demirəm…
[email protected]