Hər şey belədir: çox qaldıqca iylənir, hətta su da. Hərbi-siyasi münaqişələr də zamanında həll olunmadıqca, üzücü şəkildə uzanır, rəngi tündləşir, çevrəsində yalanlar şişir, manipulyasiya imkanları artır, yeni tendensiyalar meydana çıxır, hətta mahiyyəti təhrif olunur. Rus tarixçi Oleq Kuznetsovun İsveçin nüfuzlu «Qafqaz. Qloballaşma» jurnalında çap olunmuş «Qarabağ münaqişəsi: sivilizasiyaların toqquşması» məqaləsi bu qənaətimi bir az da dərinləşdirdi. Kifayət qədər tutarlı arqumentlərə, zəngin tarixi-kulturoloji faktlara əsaslanan məqalədə Cənubi Qafqazın ən «uzunömürlü» münaqişəsi təhlil olunur. Amerika sosioloqu S.Hattinqtonun «Sivilizasiyaların müharibəsi» konsepsiyasını Qarabağ münaqişəsinə tətbiq etməyə çalışan müəllifin bu münaqişənin mahiyyətini təhrif etməsini demək insafsızlıq olardı. Çünki məqalədə münaqişənin gerçək mənzərəsi verilir, erməni separatizmi haqlı olaraq Şər qüvvə kimi təqdim olunur, müharibənin heç nə verməyən sonluğu, xüsusən Ermənistan xalqı üçün acı nəticələri barədə danışılır. Narazılıq doğuran cəhət isə odur ki, obyektivliyə iddia edən və əsasən münaqişəni alovlandıran, onun həllini mürəkkəbləşdirən amilləri dürüst təsnif edən O.Kuznetsov problemi yaradan bir çox ciddi mətləblərin üstündən sükutla keçir. Məsələn, Qarabağ münaqişəsində o qədər də həlledici olmayan kulturoloji aspekti şişirtməklə, müəllif Azərbaycan-erməni qarşıdurmasının ərazi iddiaları arxasında gizlənən mahiyyətini pərdələyir, bu məsələdə qızışdırıcı və yönəldici rol oynayan Rusiyanı, bir növ, qınaq hədəfindən yayındırır.
Tarixi faktlar, xüsusən XX əsrin siyasi tarixi göstərir ki, əvvəl çar Rusiyası, sonra bolşeviklər, bizim günlərdə isə «demokratik» Rusiya bölgədə öz təsirini sürdürmək üçün zaman-zaman Qarabağ münaqişəsini alovlandırmaqla erməni və Azərbaycan tərəfini daim qarşı-qarşıya qoyur. Parçalayıb hökm sürmək və Cənubi Qafqazda situasiyaya nəzarət mexanizmini əldə möhkəm saxlamaq üçün Abxaziya və Osetiyanı Gürcüstanın üzərinə qısqırdır. Necə ki bu gün Moskva Suriyada Əsəd rejiminə dəstək verməklə Şər imperiyasının çürük dişlərini Şərq kökəsinin üstündə saxlamağa can atır. Əvvəlcə bu ölkəyə kimyəvi silah satır, sonra yaxasını cırıb bunu inkar edir, daha sonra xalqın qanını tökən bir diktatorun müdafiəçisinə çevrilir. Oleq Kuznetsov Qarabağda sivilizasiyaların toqquşması haqqında süni yaradılmış mifi qabartmaqla, təbii ki, «bədnam Rusiya» amilinin üzərindən sükutla keçir. Şər imperiyasının vətəndaşı olmağın, üstəgəl obyektiv araşdırma aparmağın çətinliyi anlaşılandır.
Məqalədən hasil olan əsas qənaət və müəllifin gəldiyi nəticə bundan ibarətdir ki, Qarabağ münaqişəsində ideoloji və kulturoloji faktorlar həlledici rol oynamır. Bəs onda nədir münaqişəyə səbəb? Təəssüf ki, aparıcı amili — Rusiyanın geosiyasi maraqlarını arxa planda qoyan müəllif tarixə baş vuraraq, münaqişənin köklərini Avropa-Şərq, xristian-müsəlman qarşıdurmasında, dinlərin və mədəniyyətlərin fərqliliyində axtarmağa uğursuz cəhd göstərir. Lakin burada müəllif bir məqamı doğru göstərir ki, ermənilərin guya əsrlər boyu zərər çəkməsi haqqında uydurulmuş miflərin zaman-zaman dövriyyəyə buraxılması xalqın milli şüurunda çatlar yaradır. Nəticədə «zərər çəkmə» amili və əsassız erməni iddiaları xalqı zorakılığa təhrik etmək üçün bir növ katalizator rolu oynayır. Deməli, məsələ erməni etnosunun identikliyindəki problemlərlə bağlıdır.
Heç kimə sirr deyil ki, müasir erməni etnosunun siyasi identikliyinin əsasında əxlaq qaydaları və erməni-Qriqorian moizələrindən gələn mənəvi qanunlar deyil, xristianlığaqədərki miflər, ali irq haqqında uydurma əfsanələr, təbii ki, heç bir elmi-tarixi sübutu olmayan «Böyük Ermənistan» iddiaları dayanır. Yüz ildən çoxdur ki, «Daşnaksütyun»un qızışdırıcı, ekstremizm püskürən ideoloji şüarları məhz bu ideyalardan qaynaqlanaraq beyinlərə yeridilir. Bu gün erməni cəmiyyətinin kilsədən mənəvi güc ala bilməyən aktiv və ekstremist əhvali-ruhiyyədə köklənmiş hissəsi öz siyasi ideologiyasını məhz bu iddialar əsasında formalaşdırıb. Təbii ki, bu prosesdə əsas missiyası Tanrıya sitayiş və insanlara barış aşılamalı olan Qriqorian kilsəsi də mənfi rol oynayıb. Bu kilsə zərərli erməni ideologiyasının yayılıb möhkəmlənməsində həlledici rol oynayıb. Mahiyyət etibarilə xristianlığı yaymaqla insanlarda bəşəri düşüncə formalaşdırmalı olan bu kilsə dini qurumdan daha çox siyasi təşkilat missiyasını yerinə yetirmişdir. Bu, danılmaz faktdır ki, yüz illərdir davam edən erməni zorakılığı «Böyük Ermənistan» iddialarını dəstəkləyən kilsə düşüncəsindən güc alır. Türklərə və azərbaycanlılara dözümsüz münasibət, qocaları, qadınları və uşaqları amansızlıqla qətlə yetirmək və həm də bundan nəşələnmək kimi qeyri-insani davranış məhz bu ideologiyadan qaynaqlanır. Belə deyilsə, bəs nəyə görə təkallahlılığı qəbul etmiş erməni kilsəsi bəzən ölkədaxili, çox vaxt partiyadaxili təbliğatda erməni miflərinin uydurduğu müharibə Allahı Vaadnın bu qədər sevgi-məhəbbətlə tərənnüm olunmasına şübhəli bir sükutla yanaşır. Bəlkə erməni separatçılarının, millətin beynini zəhərləmiş ekstremistlərin, elə kilsənin özünün də dindən bir pərdə kimi istifadə etməsini deməyin vaxtı çatıb? Hər halda Qarabağ münaqişəsini sivilizasiyaların qarşıdurması kontekstinə salmağa cəhd edən O.Kuznetsovun məqaləsi oxucunu bu qənaətə gəlməyə vadar edir.
[email protected]