Özüm də duyuram ki, deyəsən, sərlövhənin havası bir az hamletsayağı oldu, özü də böyük uğurlardan danışmağa hazırlaşdığımız mətbuat günü ərəfəsində heç yerinə düşmür. İradlarla razılaşmaq olardı, bu şərtlə ki, bəziləri dodaq büzüb deməsinlər ki, bəyəm bu, təzə məsələdir, mənəvi iflas guya indi başlayır? Bir yandan da jurnalistikanın nə olduğunu əməlli-başlı bilməyən, «mətbuat milli və vətənpərvər olmalıdır» deyən həlim sifətli, yaltaqlığa alışmış utancaq universitet müəlliminin həzin sualı gəlir qulaqlarıma: insafla demək lazımdır də, guya ABŞ-da və ya Almaniyada mətbuatın vəziyyəti bizimkindən yaxşıdır?!
* * *
Belə qəribə sualları eşidən kimi britaniyalı rejissor Liz Merminin 3-4 ay əvvəl çəkib nümayiş etdirdiyi «Qəribə Azərbaycan» («Amazing Azerbaijan») adlı bir saatlıq sənədli film yadıma düşür. Azərbaycanda insan haqlarının vəziyyətindən bəhs edən həmin filmdə mətbuatın da qəribəliklərinə toxunulur, araşdırma jurnalistikasının problemləri önə çəkilir. Jurnalistlərə maneə olmaq, onları qorxutmaq, xəbər mənbələrinə çıxış imkanı yaratmamaq və s. kimi milli özəlliklər filmin Qərbli rejissoruna qəribə görünür, amma biz bunlara bir növ alışmışıq.
Bəs bu ölkə jurnalistikasının üzünü ağ edib ciddi araşdırmanı kimlər aparır, bu işlə hansı media qurumları məşğuldur? Əlbəttə, əvvəllər xeyli ad çəkmək olardı, amma son illərdə bu siyahıda Azadlıq radiosunun Azərbaycan redaksiyasının əməkdaşlarından başqa kimlərəsə rast gəlməzsən. Bəs niyə onlar ciddi mövzulara girişib araşdırır, amma bizim sinəsinə döyən çoxsaylı qəzet, TV və radiolarımız o həndəvərdən keçə bilmir. Təbii ki, bunun əsas səbəbi ikincilərin azad olmaması, müxtəlif səbəblərdən müxtəlif qurumlardan asılı olmalarıdır. Bəs media üçün azadlıq, müstəqillik nə deməkdir, qəzetin, teleradio kanalının müstəqilliyi nə ilə ölçülür? Mətbuat günü ərəfəsində belə şeylərdən danışmaq ayıb olmadığı üçün bunu qısaca izah etməyə çalışaq: medianın müstəqilliyi, ilk növbədə, hakimiyyətdən, heç bir siyasi qüvvədən, heç bir biznes qurumundan və oliqarxdan asılı olmaması ilə ölçülür. Demokratik cəmiyyətlərdə hakimiyyətin fəaliyyətinə tənqidi yanaşmaq da müstəqilliyin vacib şərtlərindəndir. Əlbəttə, bunlar normal ölkədə normal şərt kimi, bizdə isə illüziya kimi qəbul olunur, çünki sistemin reallıqları peşəni küncə sıxan, insan ləyaqətini hədəfə alan, amma hər redaktor və jurnalistin yaxın buraxmayacağı başqa şərtləri diqtə edir.
Azərbaycanda 90-cı illərin əvvəllərində müstəqilliyin göz qabağında olan real bəhrəsi kimi qəbul edilən azad mətbuatla bağlı vəziyyət bu gün, yumşaq desək, xeyli paradoksaldır. Hakimiyyət mətbuatın inkişafından, ona maddi yardımdan, hüquq-müdafiə təşkilatları isə ölkədə söz-mətbuat azadlığının daralmasından danışır. Həqiqətən, xeyli qəzet KİVDF-dən hər il xeyli maddi yardım alır. Bunların arasında son illərə qədər adı heç bir dəftərdə olmayan tanınmayan çoxsaylı qəzetlərlə yanaşı, «Azadlıq», «Yeni müsavat», «Zerkalo» və «Bizim yol» kimi tənqid yazan mətbu orqanlar da var. Amma maddi yardım mətbuatın çıxışlarının kəsərini, jurnalistlərin peşəkarlığını, yazıların cəmiyyətə təsirini, həmçinin fikir plüralizmini artırmır, əksinə qəzetlərin çoxu bir-birinə oxşamaqla vahid xor yaradır, daha maraqsız və sönük olur. Ən pis odur ki, qəzet səhifələrində tənqid qeybə çəkilir. Bu isə artıq ortada peşə mənəviyyatı ilə bağlı problemlərin olmasından xəbər verir və həmin problemlərin kökündə dolayısı ilə siyasi amillər dayanır. Nəyə görə?
Reallıq bundan ibarətdir ki, bizim kimi ölkələrdə, hər şey siyasətlə bağlıdır və demək olar ki, siyasətdən kənarda heç nə yoxdu. Cadar torpağa sürətlə hopan, axıb başqa çala-çuxurları da dolduran lilli su kimi siyasət, insan fəaliyyətinin bir çox sahələrini öz acgöz axarı ilə tutub. Siyasət mətbuatı da məngirləyib, çünki media bir güc, təsir vasitəsi, həm də niyyət və istəklərin göstəricisidir. Müstəqil və tərəfsiz məlumatlandırma ilə yanaşı, həm də azad fikirli insanların forumu olan mətbuat öz çıxışları ilə cəmiyyətdə fikir azadlığına stimul verir. Ona görə Qərbdə deyirlər ki, azad mətbuatsız normal cəmiyyət qurmaq mümkün deyil. Təbii ki, belə bir cəmiyyət qurmaq istəyən adam heç bir azad sözdən qorxub-çəkinmir və onda mətbuat da öz missiyasını rahatca gerçəkləşdirir. Bunun əksi olduqda isə azad fikirdən, həqiqətdən qorxan siyasətçilərin yaratdığı idarəetmə sistemi, ilk növbədə mətbuatı öz çarxının amansız dişlərinə keçirib sürüyür.
Kimsə dəqiq yazmışdı ki, total düşüncəyə hakim olmaq istəyən siyasi sistemin ilk işi cəmiyyətdə çoxsaylı mənəvi barrikadalar qurmaq və bu barrikadalarda insanları bir-birinə qarşı qoymaqdı. Burada mətbuata həmin barrikadalara güllə daşımaq, el arasında deyildiyi kimi, topa güllə qoymaq rolu ayrılır. Belə mənəviyyat davası ləyaqət anlayışından bixəbər olanlar üçün qazanc və ucuz şöhrət mənbəyinə, əxlaq sərhədlərini aşa bilməyənlər üçünsə faciəyə çevrilir. Əxlaq kateqoriyaları ilə yaşadıqları üçün ikincilər uduzurlar. Tərəf tutmayıb müstəqil qalmaq istəyənlər gülləyə tez tuş gəlir, çünki ona atəş hər iki tərəfdən açılır. Ən yaxşı halda belə jurnalistlər hansısa hakimiyyət məmurunun qəzəbinə gələrək sarı vərəqə almış futbolçu kimi cəza skamyasında oturdulur: yəni özünü yaxşı aparmasan, qapılar üzünə bağlı qalacaq.
* * *
Keçid demokratiyası ölkələrinin jurnalistləri bəzən elə bilirlər ki, hakimiyyətin nəzarətindən yaxa qurtarsalar, artıq heç kəsin nəzarətində olmayacaqlar. Belə yanaşma, təəssüf ki, gerçəklikdən uzaqdır və nəticə etibarilə, jurnalistlərin özünə də elə bir fayda vermir. Təbii ki, mürəkkəb dünyamızda tam, mütləq müstəqillik çətin məsələdir. Çünki ən müstəqil qəzet belə bəzən iqtisadi vəziyyətdən, maliyyədən, ən müstəqil jurnalist isə qəzetin sahibindən və ya baş redaktordan asılı olur. Psixoloqlar ictimai fəaliyyətlə bağlı olan bu asılılıqları müvəqqəti hesab edirlər. Amma mənəviyyatla bağlı bir çox sahələrdə olduğu kimi, jurnalistikada da insanın asılı olduğu çox incə və güclü bir hakim var: onun adı Vicdandır. Zaman-zaman hər şeyin, hər bir davranışın hesabatını istəyən bu hakim elə bir asılılıq yaradır ki, insan ömrünün sonuna qədər, pıçıltılarda olsa belə, onun ağır zəhmini duyur. Duymayanda barrikadaya güllə daşıyır…
[email protected]

Aynanın yeni köşə rubrikasından.