«Mətbuat ictimai rəyi azad ifadə etməyə imkan yaradırsa, ona müqavimət göstərmək mümkün deyil. Onun doğurduğu həyəcanlarla barışmaq lazımdır. Suyun təmiz qalması üçün bu həyəcanlara ehtiyac vardır»
Tomas Ceferson

Bakı metropoliteninin rəisi Tağı Əhmədov üçün jurnalistika yad bir sahədir. O, işini bilən istehsalat adamıdır və belə məlum olur ki, «burnunu yüz yerə soxan» jurnalistlərdən də xoşu gəlmir. Ömrü boyu qulaqları polad relslərdə şütüyən qatarların səsinə alışdığından Tağı müəllim jurnalistlərin səsini «vızıltı» kimi qəbul edir. Bu «vızıltı»lardan bir-bir gələn köntöy sualları eşitməmək üçün o, «Azadlıq» qəzetini 30 min manat cərimə etdirib.
Qəzet səhifələrində və internet saytlarında adı tez-tez hallanan Kəbirə Məmmədova da zərif qadın ürəyinin incə telləri ilə tənqidçi medianın başı üzərində toplaşmış qara buludların hansı istiqamətə gedəcəyini vaxtında duyub. Ədalət məhkəməsi Kəbirə xanımın da əsl ticarətçi fərasəti ilə qəzetə qarşı irəli sürdüyü və daha iri məbləğlə ifadə olunan (32 min manat) iddiasını təmin edib.
Başqa bir iş adamı, hətta nazir və deputat isə «Yeni Müsavat»a qarşı iddia qaldırıb və qəzetin yüksək məbləğdə cərimələnməsinə nail olublar. Bütün etirazların, qəzetə olan iddiaların əsas motivi budur ki, niyə qəzet onları tənqid edir…
* * *
Azərbaycan cəmiyyətində bəlkə də ən qorxulu və arzuolunmaz söz «tənqid»dir. Ərəbcədən alınmış bu söz lüğəti mənasına görə, «görülmüş bir işin yanlış və qüsurlu cəhətlərini demək» anlamına gəlir. Fəlsəfi mənada bu anlayış mühakimə qabiliyyəti, insanlar, onların əməlləri, baş verən hadisələr və s. haqqında mülahizə yürütmək, həqiqət axtarmaq sənəti, tənqidi düşünmək qabiliyyətidir. Tənqidi düşüncə isə şüurun elə bir ali vəziyyətidir ki, onun sayəsində insan mütilik və acizlikdən azad ola bilir və ətrafa münasibətini yalnız öz iradəsinin hökmü ilə qurmağa çalışır.
Hələ ötənlərdə ağıllı insanlar tədricən dərk etmişlər ki, durğunluq suyu xarab etdiyi kimi, tənqidi düşüncənin olmaması (və ya boğulması) da cəmiyyəti durğunluq halına salır. Ona görə də qəzet meydana çıxandan, cəmiyyət həyatına nüfuz edəndən onun bir missiyası da tənqidçilik oldu. Ona görə də indi normal ölkələrdə ictimai nəzarətin bir forması kimi nöqsanları tənqid etmək medianın birbaşa missiyası sayılır. Məhz tənqid etməklə media yanlış meyilləri göstərir, gizlinləri üzə çıxarır və cəmiyyəti mövcud təhlükələrdən xəbərdar edir.
Bir anlığa təsəvvür edək ki, mətbuat yalnız mədhiyyə ilə məşğul olur, yaxşını da, pisi də tərifləyir, heç bir alternativ fikir yoxdur və hamı eyni şeyi yazır, eyni yerdən verilən tapşırıqla işləyir. O zaman cəmiyyət hansı mənzərə ilə qarşılaşa bilər? Problemlərdən, nöqsanlardan, əyriliklərdən və oğurluqlardan necə xəbər tuta bilər? Deməli, tənqid olmalıdır ki, cəmiyyət seçdiyi hökumətin necə işlədiyini, səs verdiyi parlamentin necə çalışdığını görsün, nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu bilsin. Bəs nəyə görə 200 ildən çoxdur ki, Avropada sağlam və qərəzsiz tənqidi demokratiyanın vacib dəyəri hesab edirlər. Bu dəyər azad və müstəqil mətbuatın da əsas göstəricilərindən biridir.
Mətbuatda tənqid deyərkən, cəmiyyətin maraqları naminə ictimai inkişafa mane olan nöqsanların, ictimai əxlaqı pozan davranışların, o cümlədən, hakimiyyətin yanlışlıqlarının tənqid olunması başa düşülməlidir. Lakin mətbuat tənqid adı ilə qisas vasitəsinə çevrilərsə, davamlı olaraq faktlara söykənməyən qərəzli materiallar çap edərsə, cəmiyyətin gözündən düşə bilər. Tənqidçi mediada istedad və zəka silah, vicdan isə norma olmalıdır, bunlarsız mətbuat hakimiyyəti və cəmiyyəti təhlükəli yoldan çəkindirə bilməz.
Asılı və ələbaxan, hansısa şərtlər çərçivəsinə salınmış media qurumu tənqidçi missiyasını gerçəkləşdirə bilməz. Bunun üçün mətbuat azad və müstəqil olmalıdır. Mətbuat azadlığı yoxdursa, sayı minlərlə ölçülsə belə, qəzetlər cəmiyyətə heç bir fayda verə bilməz. Yalnız müstəqil, heç kimdən və heç nədən heç bir formada asılı olmayan azad mətbuat cəmiyyəti narahat edən nöqsanları gün işığına çıxarmağa qadirdir. Çünki azad mətbuat — azad ideya mübadiləsi deməkdir. Bu, səhv etmək və səhv etdiyini başa düşmək azadlığıdır. Mətbuat azadlığı pis ideyanı yaxşısı ilə əvəzləmək, toplumun rəyini ifadə etmək, eybəcərlikləri və onların səbəblərini araşdırıb üzə çıxarmaq azadlığıdır. Hələ 150 il əvvəl böyük Mirzə Fətəli göstərirdi ki, «…fikir azadlığı varsa, tənqidin faydası olacaqdır, …get-gedə müxtəlif fikir və rəylərin toqquşmasından haqq yerini tutacaq».
Azad mətbuat cəmiyyəti onun özünə göstərən parlaq güzgü, hər şeyi görən ictimai gözdür, dövlət institutları və hökumətin fəaliyyəti üzərində effektli ictimai nəzarətçidir. Onun fəaliyyətini «xalq hər şeyi bilməlidir» prinsipi stimullaşdırır. Amma bunun üçün medianın qarşısına şlaqbaum qoyulmamalıdır, mətbəə və digər istehsal vasitələri azad olmalıdır. Yalnız belədə «mətbuat azadlığı» anlayışı gerçək məzmun alır.
Mətbuat azadlığı mahiyyətcə söz və fikir azadlığının ifadə formasıdır. Fikir azadlığı isə hamının hüququ, insan həyatının və demokratik cəmiyyətin zəruri təməlidir. Mətbuat azadlığı toplum üçün vacib olan məlumatın atmosferi, onun hava fəzasıdır. Bu fəza olmayanda insanın səsi çıxmadığı kimi, mətbuat azadlığı olmayanda da gərəkli məlumatı cəmiyyətə çatdırmaq mümkünsüzləşir. Ona görə də mətbuat azadlığı önəmli ictimai sərvət və demokratik dəyərdir, müasir dünyanın əsaslandığı başlıca prinsip, «təmkin və ziddiyyətlər» sisteminin bünövrəsi, cəmiyyəti ədalətli idarə etməyin və sabit inkişafın vacib şərtidir. Məhz bu azadlıq mətbuata bəzən nəyə görə fəaliyyət göstərməli olduğunu unutmağa meyillənən dövlət institutları üzərində ictimai nəzarət hakimiyyəti verir.
* * *
Jurnalistika dünyada yeganə fəaliyyət sahəsidir ki, ondan həqiqəti söyləmək tələb olunur. Həqiqəti üzə çıxarmağın bir yolu da tənqiddən keçir. Bu tənqid nə qədər başağrısı yaratsa belə, cəmiyyətdə mediaya nüfuz qazandırır, onun asılı və «satqın» olmadığını göstərir. Ona görə də iqtisadi təzyiqlər altında qalmış media qurumunun çox vaxt iki yolu olur: ya «mövcud vəziyyəti ayıq başla, obyektiv şəkildə təhlil edib fəaliyyətlərində dönüş yaratmalı», ya da tarixi ənənələrinə sadiq qalaraq çətin şəraitdə də öz missiyasını davam etdirməlidir…
[email protected]