Üç pərdəli sənədli povest

(Adil İskəndərovun öz tələbəsi, teatr və kino rejissoru Rövşən Almuradlıya 1975-1976-cı illərdə «Sənətkar və zaman» mövzusunda düşüncələr üstündə danışdığı xatirələr əsasında)[2]

*

Avansəhnə

— Mənim vicdanım da, qəlbim də qandır!
Dünya qan üstündə bir xanimandır!..

Vəzir yaltaqcasına şaha baş əydi, onun şəninə tərif demək üçün sifətinə şirinlik verib əllərini göyə qaldırdı.

Rejissorun yuxusuzluqdan şişmiş göz qapaqları aralandı.

Vəzir bunu sezdi, qolları yanına düşdü, amma üzünün ifadəsi dəyişmədi.

Dram teatrının aktyorları gənc və hökmlü baş rejissorun qəribə vərdişlərinə alışmışdılar. Bilirdilər ki, çox vaxt o, məşqlərə gözüyumulu «baxır». Gözlərini yalnız nədənsə narazı qalanda, ya ağlına təzə fikir gələndə açır. Bəzən də heç açmadan göstərişini verir. İndiki şəraitdə isə nəinki yeni ideya üzərində işləmək, hətta tamaşaya hər hansı ciddi dəyişiklik etmək artıq gec idi. Premyera oktyabr ayının 5-nə — teatr sezonunun açılışına, qapalı ictimai baxış isə sabaha, sentyabrın 28-nə təyin edilmişdi. Başda Mircəfər Bağırov olmaqla, Mərkəzi Komitənin büro üzvlərinin, xalq komissarlarından bir neçəsinin baxışa gələcəyi gözlənilirdi. Bunu anlayan aktyorlar arxayın idilər ki, bu dəfə rejissoru gözlərini açmağa məcbur edən nəsə, xırda məsələdir. Amma səbrlə onun replikasını gözləyirdilər.

Sükutun uzandığını görən Qacar rolunun ifaçısı özündən şübhələndi: elə bildi, rejissoru məhz onun son sözləri “oyadıb”.

— Bir az da qəzəblə deməliydim? – o, tərəddüd içində soruşdu.

— Davam elə, qadam, — Adil İskəndərov yorğun-yorğun əlini yellədi.

Sidqi Ruhulla rejissorun nə istədiyini dəqiq başa düşməsə də (yəni, əvvəlki kimi davam etməlidi, yoxsa indi dediyi kimi?), səsini zilə qaldırdı:

— Mənim vicdanım da, qəlbim də qandır!
Dünya qan üstündə bir xanimandır!..

Məşq məcrasına qayıtdı. Amma Adil İskəndərov gözlərini təzədən yummağa ürək eləmədi. Qorxdu ki, kirpikləri qovuşan kimi yenə qaranlıqdan Bağırovun sifəti çıxacaq, kinli baxışlarını ona zilləyəcək, nə işləməyə, nə fikrini cəmləməyə qoyacaq. Necə ki, bütün gecəni yatmağa qoymamışdı. «Qan-qan» deyən Qacarın hayqırtısı rejissoru həyacanlandırmışdı, məşq başlayan andan unutduğu hissləri yerindən oynatmışdı. Tamaşada hadisələr 1797-ci ildə baş verirdi, səhnədə şairlə hökmdar deyişirdi. Adil İskəndərova isə elə gəlirdi ki, orada da 1938-ci ilin sentyabr ayının 27-dir və bu, Molla Pənah Vaqiflə Ağa Məhəmməd şah Qacarın yox, onunla Mircəfər Bağırovun dialoqudur, dialoqun sonunda rejissorun taleyi şairin taleyindən də faciəvi olacaqdır.

“Ümumiyyətlə, zaman nədir? Onu bunca şərtiləşdirmək olarmı? Bəs məkan? Və onlar bir-birlərindən ayrı mövcud ola bilərlərmi? – Adil İskəndərov ürəyində öz-özüylə danışırdı. – Teatrda hər şey mümkündür, hətta bundan artığı da!!! Adi həyatda zaman – uzunluğu saniyələrlə, dəqiqələrlə, saatlarla, günlərlə ölçülən, həmişə eyni istiqamətdə:  keçmişdən indiyə, indidən gələcəyə axan bir çaydır. Sən onun qabağından qaça bilməzsən, sularına qatıb aparacaq. Teatrda isə istəsən çayın lap mənbəyinədək suyun əksinə üzə, hətta sahilə çıxıb, burada bir kötüyün üstündə oturub minilliklərlə gur axına baxa bilərsən. Saniyəni bir qərinə qədər uzatmağa, yaxud tərsinə, əsri dəqiqəyə sığışdırmağa qadirsən. Şərtilik! Teatrın əsas qanunu budur! Bəs məkan nədir? Materiyanın varlığının həcm və ölçülərə malik forması? Obyektiv reallıq? Yanılırsınız, möhtərəm filosoflar! Kim deyir ki, məkanın sərhədləri, həcmi var? Məkan da şərtidir! Divardan bircə lövhə asmaqla mən bu səhnəni Sibir çölləri qədər genişləndirə, yaxud balacalaşdırıb dar qəbrin içinə soxa bilərəm! Bunların hamısını edən rejissordur! Ey, Qacar, sənmisən “Mən də yer üzünün bir Allahıyam!” deyə sinənə döyən? Necəsən, gözlərinə bir eynək taxmaqla, başına dimdikli kepka keçirməklə səni keçmişindən dartıb bugünə gətirim, sarayından çıxarıb zindana saldırım?! Özüm də şairlə gəlib yanında oturum?! Qorxma, eləmərəm. Çünki mən sənətkaram, nə inqilabçı, nə əks-inqilabçı deyiləm. Düzünü bilmək istəyirsənsə, bəlkə, səndən çox qorxuram. Sənə nə var, onsuz da bəşəriyyətə, həyata nifrət edən qocasan. Əlində də qılıncın var. Mənsə bəşəriyyəti sevən, yaşamaq-yaratmaq istəyən bir gəncəm, əlimdə istedadımdan savayı silahım, gözəlliyə xidmət etməkdən başqa niyyətim yoxdur…”

Rejissorun dalğınlığı aktyorlarda da çaşqınlıq yaradırdı. Adil İskəndərov bunu hiss etdi və özünə hirsləndi.

“Zəiflik göstərirsən! Adamın özünü necə tanıtması ilə deyil, əsl xarakteri bərkə-boşa düşəndə bilinir. Aktyorlar həssas olurlar, tərəddüdlərini görürlər. İradəni topla! Yrəyinə xof, şübhə toxumu düşübsə, öz hazırladığın tamaşaya lap elə düşmən gözüynən bax!”

…Dünənə qədər belə fikirlər onun ağlına da gəlməzdi. Bütün işlər plan üzrə gedirdi. “Vaqif” faciəsinin dörd aydan çox davam edən məşqləri, demək olar ki, yekunlaşmışdı, bir-iki səhnəni cilalamaq qalırdı. Məsələn, Mustafa Mərdanovun oyununa diqqət yetirmək lazım idi ki, yaltaqlığın dərəcəsini azaltsın, vəziri gic kimi yox, bic kimi göstərsin. Bütövlükdə isə tamaşada gözəl aktyor kollektivi toplanmışdı. Pyesin müəllifi Səməd Vurğunla işləmək olduqca rahat və xoş idi. Adil İskəndərov 33 yaşında milyonların sevimlisinə çevrilmiş bu məşhur, ordenli şairin (afişalarda belə də yazırdılar — Səməd Vurğun, mötərizədə: ordenli) istedadına, sadəliyinə, şirindilliyinə heyran olmuşdu. Vurğun özündən dörd yaş da kiçik rejissora hörmətlə yanaşırdı, mətndə dəyişikliklər etmək barədə xahişlərinin çoxunu yerindəcə, “Ayə, buyuydumu məndən istədiyin?”- deyə, höcətsiz yerinə yetirirdi. Bircə ixtisarları xoşlamırdı. Səid Rüstəmov əla musiqi tərtibatı vermişdi. Nüsrət Fətullayev Qazağa və Qarabağa, pyesdə təsvir edilən yerlərə ezamiyyətdən qayıdandan sonra möhtəşəm dekorasiyalar qurmuşdu, kostyum rəssamı Axundovun tikdirdiyi geyimlərə söz ola bilməzdi. Adil İskəndərov böyük uğur, hətta triumf, orden, fəxri ad gözləyirdi və bu, ona təkcə özünütəsdiq üçün deyil, daha çox özünümüdafiə üçün lazım idi. Zamana ağır zamanaydı…

 Birinci pərdə.
26 sentyabr, 1938-ci il, bazar ertəsi

Səhər saat 11-də Adil İskəndərov Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının Malıgin küçəsindəki xidməti girişindən binaya daxil oldu və uzun, enli dəhlizlə foyeyə keçdi. Teatrın direktoru Süleyman Rüstəm burada Daxili işlər üzrə xalq komissarlığının əməkdaşı formasında iki adamla söhbət edirdi. Şairi bu vəzifəyə ötən ilin əvvəlində həbs olunmuş Əli Kərimovun əvəzinə təyin etmişdilər. Həvəssiz gəlmişdi, bir tərəfdən yaxşı tanıdığı, hörmətlə yanaşdığı adamın yerini tutmağı özünə sığışdırmırdı: Əli Kərimov “Kommunist” qəzetinin redaktor müavini olanda Süleyman Rüstəmə çox köməyi dəymişdi. Digər tərəfdən, belə qarışıq dövrdə, belə mürəkkəb kollektivdə baş çıxarmağın asan olmadığını bilirdi. Amma Mərkəzi Komitənin tapşırığından imtina etmək mümkün deyildi. Təzəlikdə o, Səməd Vurğunla birgə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilmişdi, son zamanlar teatrda az olurdu, bir ayağını qaçaraq qoymuşdu, yaxın vaxtlarda başqa işə keçəcəyi haqda söz gəzirdi.

NKVD[3] işçilərini binada görən rejissor ani olaraq ayaq saxladı, ürəyinə xal düşdü. Bilirdi ki, adam aparmaq istəyəndə onlar, adətən, gecə vaxtı birbaşa evə gəlirlər, amma ötən dekabrda Abbas Mirzə Şərifzadəni elə teatrın qabağındanca qara “emka”ya[4] basdıqlarını unutmamışdı.

Adil İskəndərov foyenin uzaq küncündə dayanmış üç nəfərə aralıdan ümumi salam verib ikinci mərtəbədəki otağına qalxmaq istədi. Pilləkənin başında direktor onu səslədi.

— Ədil Rzayeviç!

Rejissor həvəssiz-həvəssiz geri qayıtdı. Direktor “çağırılmamış qonaqları” təqdim etdi:

— Təhlükəsizlik tədbirləri gömrək üçün göndəriliblər, zala, sexlərə, çardağa, zirzəmilərə baxış keçirəcəklər, girişləri-çıxışları yoxlayacaqlar.

Təxminən 30-35 yaşlarında hündür, möhkəmbədənli kapitan mənalı-mənalı gülümsəyib əlavə etdi:

— Ehtiyac yarandıqca adamlarla da söhbət edəcəyik.

Adil İskəndərov başa düşdü ki, deyilən yoxlama Mərkəzi Komitənin birinci katibinin teatra gəlişinə hazırlığın tərkib hissəsidir, yəni, qaçılmazdır və çiyinlərini çəkdi.

— Bircə xahişim olacaq ki, məşqə mane olmasınlar.

Kapitan yanındakı yaşca özündən böyük, boyca kiçik çopur həmkarına baxdı və qulağının dalını qaşıdı.

— Çalışarıq. Amma bir şərtlə ki, siz də bizə mane olmayasınız.

Rejissor bu həyasız cavaba əhəmiyyət vermədi. Əhəmiyyət verib nə deyəsiydi: dövran onların dövranı idi.

Adil İskəndərov direktora üz tutdu:

— Bağışlayın, bir azdan məşq başlayır, hazırlaşmalıyam, — deyib pilləkənə tərəf getdi…

Artıq il yarımdan çoxdu, Stalinin “sosializm quruculuğu yolunda sinfi mübarizənin kəskinləşməsi” doktrinası cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə hakim idi. Hamı qorxu içində yaşayır, bir-birindən şübhələnirdi, hər yerdə təxribat, düşmən, diversant, casus, xain, satqın, ziyankar, quyruqbulayan axtarırdılar. Partiya və dövlət aparatının bütün səyləri məhz buna yönəlmişdi və işin başında şəxsən Mircəfər Bağırov özü dayanırdı. Ötən il o, Moskvada kommunistlərin fevral-mart plenumundan qayıdandan sonra Azərbaycanda plenum çağırmışdı. Yerli bolşevikləri əksinqilabla mübarizəyə qaldırmışdı. Radio səhərdən-axşama Bağırovun Bakı partiya komitəsinin toplantısındakı alovlu çıxışından sitatlar gətirirdi. Çox vaxt da reproduktorlar dinləyicilərlə rəhbərin öz səsi ilə danışırdılar. Dediklərinin yaxşı yadda qalması, beyinlərə həkk olması üçün o, hər sözü ayrıca, vurğu ilə ifadə edir, sanki imla deyirdi:

“Rəhbər… öz işçilərinə… cavabdehdir!.. Əgər rəhbər… özünü… ziyankarlarla,.. çürüklər.. və digər… əclaflarla… əhatələyibsə… və bütün… bunları… görmürsə,.. o… rəhbər… deyil,.. o… bolşevik… deyil,.. o… «şlyapadır»,.. bəlkə də,.. düşməndir!..”

 “Biabırçılıqları… harda… aşkar edək… deyə… sual verən… yoldaşlara… deyim ki,.. onları… rayonlarda,.. idarələrdə,.. məktəblərdə,.. sexlərdə,.. qazma idarələrində,.. kolxozlarda,.. traktor briqadalarında,.. maşın traktor stansiyalarında,.. ali təhsil ocaqlarında,.. teatrlarda,.. kinolarda,.. hər yanda,.. düşmənin… nüfuz etdiyi… yerlərdə,.. nüfuz etməyə… çalışdığı… və ya… çalışacağı… yerlərdə… tapa… bilərsiniz!..”

“Partiyamız,.. sosialist… vətənimiz… uğrunda… qəddar… düşmənlərimizlə… ölümünə… mübarizə… aparmaq… gərəkdir!.. Söhbət… bundan gedir… Sərhəd… respublikası… olduğumuza görə,.. Azərbaycan… çoxmillətli… olduğuna görə,.. hər şübhəli… şəxsi… partiya düşməni,.. satqın,.. xain,.. casus kimi… gözdən… keçirməliyik!..”

Mərkəzi Komitənin mədəniyyət və leninizmin təbliği şöbəsi qəzetlərdə Bağırovun çıxışının bu hissələrinin altından qırmızı xətt çəkib onları xüsusi poçtla idarə, müəssisə və təşkilatlara göndərmişdi.

Dram Teatrının direktorunun otağında, pəncərənin qabağındakı qara qovluqda da bu qəzetlərdən biri var idi. Arada isə Mərkəzi Komitədən, qəzetlərdən zəng vurub irad bildirirdilər: “Sizdə xalq düşmənlərinin ifşası zəif gedir!” Ümumiyyətlə, mətbuat “düşmən axtarışı” yarışında hamıdan öndə addımlayırdı. Redaksiya materiallarının qısa və amansız başlıqları atəş kimi səslənirdi: “Casusları ifşa etməli!”, “Ziyankarların kökünü kəsməli!”, “Xainlərə ölüm!”…

Respublikada kütləvi repressiyalar başlamışdı. “Vətən xainləri”nin üzə çıxarılması üzrə plan qoyulurdu, həbs olunanlar və güllələnlərin limiti təsdiqlənirdi. Daha təhlükəli sayılan “casus”lar, “ziyankar”lar inzibati qaydada yaradılmış “troyka”ların qərarı ilə məhkəməsiz ölümə məhkum edilirdilər, qərar yubadılmadan icra olunurdu.

Bu tuthatutda, bu çataçatda yuxarıdan göndərilən siyahılara hər əli qələm tutan öz düşmənlərinin də adını salırdı. Ona görə “birinci”nin kabinetindən çıxan min nəfərlik siyahı icraçının əlinə düşənə qədər üçqat – beşqat şişirdi. Kim idi araşdıran? Onsuz da ağlagəlməz işgəncələrlə nəyi desən, kimin desən boynuna qoymaq olurdu!

Təbii ki, belə genişmiqyaslı repressiya Dram teatrından da yan keçməmişdi. Teatrın keçmiş direktoru Əli Kərimov… Aktyorlar Abbas Mirzə Şərifzadə… Ülvi Rəcəb… Panfiliya Tanailidi… Hələ nə qədər aktyor və rejissorun “düşmən” çıxarılacağı, nə qədər qan axıdılacağı məlum deyildi. Düşmənlərin nə zaman qırılıb qurtaracağını, “sinfi mübarizənin” səngiyəcəyini heç kəs bilmirdi.

***

NKVD işçiləri, həqiqətən, sexləri, zirzəmiləri yoxlamaqdan çox, adamlarla söhbət edirdilər. Xidməti girişlə üzbəüz otaqda “ştab” qurmuşdular. Qapını açıq saxlayırdılar, gələni-gedəni görürdülər. Otağa adam girəndə çopur köməkçi çıxıb foyedə gəzişir, sanki keşik çəkirdi. Kapitanın aktyorlar Rza Darablı və Ağahüseyn Cavadovla söhbəti daha uzun çəkmişdi. Bir də ki, Mədinə adlı gənc aktrisanı gün ərzində iki dəfə yanına çağırtdırmışdı. İkinci dəfədə qapını örtmüşdü. Yaxşı ki, bütün bunlar məşq prosesinə təsir göstərmirdi: Rza ilə Ağahüseynin “Vaqif” tamaşasında rolları yox idi, Mədinənin yalnız bir-iki yerdə kütləvi səhnədə iştirakı lazımıydı. Bununla belə, Adil İskəndərov aktrisaya görə narahatlıq keçirirdi. Çünki qızın Şərifzadədən 12 gün sonra həbs olunmuş Panfiliya Tanailidi ilə yaxınlığını bilirdi…

Səhnədə isə vəzir Qacara dil tökürdü:

— Buyruq sizinkidir, adil hökmdar!
Sizdə fəzilət də, ədalət də var.

Amma gözünü qan tutmuş hökmdar ovunmurdu:

Xeyr, fəzilətdən dəm vurma, vəzir,
Dayan bir qul kimi əmrə müntəzir!
Bil ki, balıq qədər qanım soyuqdur,
Min vəz eləsən də, mənası yoxdur!..

Zalda, birinci cərgədə əyləşmiş rejissor kiminsə qoluna toxunduğunu hiss etdi və gözlərini açdı. Səməd Vurğun idi.

— Ayə, “yatırsansa”, deməli, vəziyyət yaxşıdır, – şair pıçıldıdı.

Adil İskəndərov yerindən qalxmaq istədi.

— Yox, yox, beş dəqiqəliyinə gəlmişəm. Qaçmalıyam. Dedim, görüm, mənsiz işiniz gedirmi?

— Sənsiz işmi gedər? – rejissor boğuq səslə cavab verdi.

— Onu deməsən də bilirəm. — Səməd Vurğun rejissorun yanında oturdu və səhnədə qılıncını oynada-oynada yaralı şir kimi vurnuxan Sidqi Ruhullaya baxdı. — Sən məni başa sal görüm, bu niyə boş-boşuna gəzir?

— Söz axtarır.

— Nə söz, ayə?

— Qacarın bəşəriyyətə bütün nifrətini, qəzəbini ifadə edən söz. Tapmır. Ona görə də var-gəl edir, pauza yaranır. Belə düşünülüb.

Səməd Vurğun heç nə demədən kresloda yerini rahladı və cibindən “Kazbek” qutusu çıxardı. Adil İskəndərov üzünü səhnəyə çevirdi: o, nəinki siqaret çəkmir, ümumiyyətlə, tütün iyini götürmürdü.

Bir neçə dəqiqədən sonra Vurğun qutunu ona uzatdı.

— Ala, bu da söz, əlində əsir-yesir olubsunuz. Qacara da denən, axtardığını tapmışam. Mən getdim. Yenə nəsə lazım olsa, zəng elə. Bəlkə, sabah heç gələmmədim.

Adil İskəndərov yastı qutunu çevirib arxasındakı yazını oxudu:

— Bir boynu olsaydı bəşəriyyətin,
Onu bir qılıncla vurardım, yəqin!

Rejissor dərhal məşqi saxladı.

***

İşin qızğın çağında assistent Turabov rejissora yaxınlaşıb qulağına pıçıldadı:

— Ədil Rzayeviç, Mədinənin sizə sözü var. Deyir, təcilidir. Deyirəm, indi olmaz, məşqi yarımçıq qoymaz, qalsın sonraya, gözlərinin qorasını sıxır.

— Qadam, de, getsin kabinetimə. Sənsə otur yerimdə, məni əvəz elə!

Rejissor yuxarı qalxanda Mədinəni dəhlizdə gördü. Qapını açıb əvvəlcə qızı içəri buraxdı, sonra keçib qoltuqları sürtülmüş, dəri üzlüklü kreslosunda oturdu.

Mədinə masanın qarşısında ayaq üstə qaldı, əllərini yanına salıb baxışlarını yerə dikdi. Uzun barmaqlarının titrəyişi hiss olunurdu.

— Otur! – Rejissor ötkəm səslə göstəriş verdi, sanki məşq davam edirdi və o, aktrisaya nəyi necə etməli olduğunu başa salırdı.

Qızın stula çökməyi ilə gözünün yaşını axıtmağı bir oldu.

— Mənə kömək edin, Ədil Rzayeviç… Mənə kömək edin… İki dəfə çağırtdırıb… Əl çəkənə də oxşamır. İki dəfə çağırtdırıb… Əl çəkənə də oxşamır.

— Sakitləş, qız, – rejissorun səsi bir qədər yumşaldı. – Sakitləş və söylə görüm, səndən nə istəyir?

— Əvvəl teatrdan, ədəbiyyatdan söz açdı. Mədəni adam bildim. Səməd Vurğundan şeir dedi. “Şairin ölümü”ndən, “Vaqif” faciəsindən.

— “Vaqif”dən?

— Hə, bizim tamaşamızdan. Qacarın monoloqunu: “Mənim vicdanım da, qəlbim də qandır…” Soruşdu ki, başa düşürsən əsl mənasını? Dedim, burda başa düşülməyəsi nə var: qaniçəndir də! Güldü, Vurğunla sizdən suallar verdi. Nə danışırsınız, nə eşitmişəm? Dedim, heç nə, mən onların yanında durmamışam ki, sözlərini də eşidim. Dedi, gözəl qızsan, adam səni buraxmaq istəmir, amma işim çoxdur. Get fikirləş, boşalan kimi çağıracağam. Sonra o çopur tayı gəlib dedi ki, kapitan yenə səni gözləyir. Getdim. Bu dəfə qapını örtdü. Soruşdu, fikirləşdinmi? Dedim, fikirləşməklə nə dəyişir? Dedi, çox şey. Məsələn, Vurğunun, rejissorunuzun sözləri yadına düşməsə də, xatırlaya bilərsən ki, səni bura kim gətirib. Elə bil məni ildırım vurdu. O, otaqda gəzişir, nəsə deyirdi. Mənsə eşitmirdim, qulaqlarım küyüldəyirdi, bircə hiss edirdim ki, belə keçəndə boynumu sığallayır, elə keçəndə çiynimi. Sonra əllərimdən tutub qaldırdı, qucaqlamaq istədi. Gözləri oyur-oyur oynayırdı, oğ… şərəfsizin.Onu itələdim, dedim, bir də yaxın dursan, qışqıracam. Yenə güldü. “Yaxşı, — dedi, — gözəllər kütbeyin olur, görünür, sənə bir az da vaxt lazımdır. Bu gecə ixtiyarındadır, get düşün, sabah söhbətimizi davam etdirərik…”

(ardı var)

[1] Povestin hər hansı hissəsinin müəllifdən icazəsiz digər mənbələrdə dərci qadağandır.

[2] Povestdə həmçinin Mehdixan Vəkilovun, İsmayıl Şıxlının, Süleyman Rüstəmin, Vidadi Babanlının xatirələrindən istifadə olunub.

[3] NKVD – rus dilində “Народный Комиссариат Внутренних Дел” (Daxili işlər üzrə xalq komissarlığı) dövlət orqanının adının baş hərflərindən yaranmış abreviatura.

[4]“Emka” (QAZ M-1) — Qorki avtomobil zavodunda 1936-1942-ci illərdə istehsal olunan sovet minik maşını.